امر واقع (The Real Order)

امر واقع همان واقعیت نیست. آنچه واقعیت می نامیم مربوط به امر نمادین یا واقعیت اجتماعی است. امر نمادین بدون امر واقع نمی تواند وجود داشته باشد و در عین حال امر واقع امر نمادین را تخریب می كند و بدین سو ماهیتی پارادوكسیكال دارد. امر واقع رابطه موثری با بدن دارد. امر واقع نیازی است كه گرسنگی را بر می انگیزد ، نه ابژه ای كه آن را ارضاء می كند. در حقیقت امر واقع جایی است كه این نیاز از آن جا شكل می گیرد. ما می دانیم كه امر واقع وجود دارد و از طریق نشانه هایش در امر نمادین (مثل گریه نوزاد هنگام گرسنگی ) تجربه اش می كنیم اما راهی برای نمادینه كردنش نداریم. واقعیت اجتماعی از طریق فرایند حذف و نمادسازی امر واقع است كه خلق می شود. به كلامی بهتر امر واقع آن چیزی است كه مطلقا تن به نمادینه شدن نمی دهد.  در سال ١٩۶۴ لاكان ارتباط امر واقع با نیاز را تصحیح می كند و آن را با مفهوم " تروما " - زخم روحی التیام ناپذیر - مرتبط می داند. تروما مثل خاطره ای است كه در ذهن فرد تثبیت شده و اختلال و رنج روانی شدیدی را موجب می شود و تلاش های فرد برای بیان و توضیح عقلانی آن بی نتیجه مانده و از این رو مدام تروما بر می گردد. مثال خوب سینمایی برای توضیح تروما فیلم " مارنی " ساخته آلفرد هیچكاك (١٩۶۴) است كه در آن مارنی قادر به بیان رنج روحی اش نیست اما مدام وقتی رنگ قرمز را می بیند روانی می شود، نهایتا وقتی مارنی قادر به بیان خاطره تلخ كودكی اش می شود تروما از بین می رود. به همین علت است كه نام دیگر روانكاوی گفتار درمانی (Talking Cure) است. لاكان بیان می كند كه تروما تا آن جایی كه امر واقع است نمادناپذیر می ماند و همانند جابه جا شدن استخوان در سوژه است. هر قدر هم كه برای نمادپردازی و به قالب كلام در آوردن درد و رنج ناشی از تروما بكوشیم همواره چیزی از آن بیرون می ماند. همواره مازادی وجود دارد كه نمی توان با زبان بیانش كرد ، این مازاد كه لاكان با X نشانش می دهد همان امر واقع است.

سوژه ناخودآگاه

پس از سال های دهه ١٩۵٠ لاكان از " ساختارگرایی " فاصله می گیرد. نخست به این دلیل كه از نظر او سوژه بر خلاف نظر ساختارگراها كاملا در ساختار نمادین حل نمی شود و مهم تر از آن این كه به عقیده ساختارگراها ، ساختار همواره كامل و توپر است در حالی كه لاكان اعتقاد دارد نظام نمادین هیچگاه كامل نیست و سوژه به عنوان امری مازاد - ابژه پتی a- همواره از آن فراتر می رود.

ناخودآگاه به تعریف فروید محتوی آثار خاطرات اولیه دوران كودكی و تروما(زخم روانی كه هیچگاه كاملا ترمیم نمی یابد) است. این تعریف از دید لاكان به سه شكل روایت می شود :

١- ناخودآگاه به عنوان شكاف یا گسست

٢- ناخودآگاه ساختاری مشابه زبان دارد.

٣- ناخودآگاه كلام دیگری بزرگ است.

تا پیش از فروید ، فلسفه سوژه گرا با اتكا بر كوگیتوی دكارتی " من می اندیشم پس هستم " بنیان تمام فلسفه های مابعد خود به شمار می آمد. در حقیقت شكاكیت دكارتی كه نتیجه می گرفت تنها می توان درباره خود و خدا یقین داشت با توجه به این امر كه سوژه هیچگاه از ماهیت خود آگاه نیست و ناخودآگاهی در پس آن وجود دارد كه قابل درك نیست ، فرو می ریزد. لاكان - به تبعیت از فروید -معتقد است كه بر عكس دیدگاه سوژه گرایی ، ناخودآگاه تنها در لحظات گسست از عالم ادراك و آگاهی روزمره چهره عیان می كند مثلا رویاهای شبانه ، لغزش های زبانی و  لطیفه ها. در واقع ناخودآگاه شكاف یا گسست در زنجیره نمادین است.

دستاورد بزرگ لاكان در كشف این قضیه كه ناخودآگاه بر خلاف نظرات شبه متافیزیكی كه ناخودآگاه را جایگاهی بی قانون كه تابع قواعد كوركورانه و ناشناخته است می دانند ، ساختاری شبیه زبان دارد یكی از بزرگ ترین دستاوردهای قرن بیستم به شمار می آید. از نظر لاكان ناخودآگاه تحت تاثیر قواعد دال است و همانند زبان دستورات و نحو مخصوص به خود را دارد. همان گونه كه در قسمت های قبلی آمد ناخودآگاه از دو اصل نحوی استعاره و مجاز مرسل (به تعبیر رومن یاكوبسن) استفاده می كند. ناخودآگاه لاكانی اثر نظام نمادین است - زبان - كه به عنوان ساحتی بدون زمان بر سوژه زمانمند انسانی حك (Super Impose) می شود. در اینجا زبان نه به عنوان زبان متنی - كلامی بلكه به عنوان مجموعه ای شامل كد گذاری های دلالتی به كار می رود.

عقده ادیپ ، فالوس و سوپر اگو

عقده ادیپ

مفهوم عقده ادیپ (Odipus Complex) یكی از مهم ترین و در عین حال از جنجالی ترین مفاهیم روانكاوی فروید به شمار می آید. فروید نخستین بار پس از خواندن داستان ادیپ اثر نویسنده دوران باستان " سوفوكل " كه در آن ادیپ در جنگی پادشاه را می كشد و همسرش را به زنی می گیرد اما چندی بعد در می یابد كه پادشاه پدرش بوده و او با مادرش ازدواج كرده است. بنابر این خود را كور می كند و... . فروید با تكیه بر این قضیه بیان می كند كه میل به پدركشی و رسیدن به مادر میل ابتدائی ابناء بشر است. فروید معتقد است این میل بین ٣ تا ۵ سالگی كودك در او ظاهر می شود. در ابتدای تولد رابطه كودك - مادر رابطه ای مبتنی بر نیاز است كه در آن مادر برای كودك حكم شیردهنده ، مراقبت كننده و برطرف كننده نیاز را دارد اما از حدود سه سالگی این رابطه تغییر می كند. رابطه میان كودك و مادر از حالت رابطه ای بر مبنای نیاز به رابطه ای مبتنی به " میل " تغییر می كند. كودك در عین حال معنای محبت بی واسطه مادر را درك نمی كند و در گنگی این مساله است كه من برای مادر چه می توانم انجام دهم و یا به عبارت لاكانی " من در میل دیگری بزرگ چه هستم ؟ " . در حقیقت مدار بسته رابطه میان كودك - مادر با دخالت عنصر سومی به نام " نام پدر - The Name Of The Father"  گسسته شده و كودك خود را به عنوان موجودی مجزا از مادر می شناسد. به عبارت دیگر عقده ادیپ كلید عبور از مرحله خیالی به مرحله نمادین است. باید توجه داشت كه " نام پدر " به صورت یك دال مطرح می شود و موقعیتی نمادین دارد.

٢- امر نمادین (The Symbolic Order)

قبل از این كه مروری بر آرای لاكان در توضیح ساحت "نمادین" ( The Symbolic Order)  پرداخته شود لازم است تا نخست درباره تاثیراتی كه اندیشه لاكان از " ساختارگرایی " كلود لوی استروس و آرای " فردینان دو سوسور " در زبانشناسی گرفت ، به اختصار بپردازیم. ساختارگرایی (Structuralism) روشی تحلیلی بود كه بین سالهای دهه ١٩۵٠ تا ١٩۶٠ در فرانسه شكل گرفت. بسیاری از چهره های تفكر اروپا در نیمه قرن مجموعه ناهمگونی از ساختارگراها را شكل دادند از جمله : ژان پیاژه روانشناس ، رومن یاكوبسن زبان شناس ، رولان بارت نظریه پرداز ادبی ، میشل فوكو ، لوئی آلتوسر و... . منشاء ساختارگرایی ابتدا توسط " كلود لوی استروس " زبانشناس پایه ریزی شد. روش ساختاری استروس بر مبنای تمایزی بود كه " سوسور " میان " لانگ - Langue" و " پارول - Parole" ارائه كرد (١). این تمایز همانند تفاوتی است كه نظامی مفروض مثل زبان با تجلی منفرد آن نظام مثل گفتار شخصی خاص دارد. ساختارگراها زبان را مدلی برای ایجاد سازمان كل نشانه ای می دانستند یا به عبارتی دیگر ساختارگرایی معتقد است كه هر گونه كنش اجتماعی نوعی زبان می سازد تا بدان جا كه شامل نظام های نشانه ای به همراه قواعد و دستور زبن درونی است. بنابراین كنش های فردی منفرد نیز در نسبت با زمینه اجتماعی روابط معنا می یابند. پژوهش ارزنده استروس در باب نظام های ازدواج جوامع بدوی كه در كتاب " ساختارهای ابتدایی خویشاوندی " آمده است نمونه كاملی از شیوه های تحلیل ساختارگرایانه می باشد. لاكان به دو مساله در آثار استروس توجه می كند : ١- ساختاری ابتدایی و ناخودآگاه در پس روابط خویشاوندی وجود دارد . ٢- آنچه در نظام های خویشاوندی رخ می دهد نه داد و ستد واقعی افراد در قالب ازدواج كه فرایند تبادلی نمادین است.

لاكان مفاهیم انسان شناسی ساختاری استروس را در این ایده خلاصه می كند : " مشخصه جهان بشری كاركرد نمادین است " .

مقدمه :

در پنج مقاله به هم پیوسته سعی بر نگاهی گذراست به مفاهیم اصلی و كلید واژه های اساسی اندیشه " ژاك لاكان " - بزرگترین اندیشمند روانكاوی پسافرویدی - و در پایان تحلیلی فلسفی از نقش آرای او در فرو ریختن تابوهای فلسفه كلاسیك. در چهار مقاله اول سعی بر توضیحی موجز از سه ساحت معروف " خیالی " ، " نمادین " و " واقعی " است و مقاله چهارم اختصاص به توصیفی گذرا از این نكته است كه چگونه برخی از مهم ترین پایه های فلسفه كلاسیك مثل " كوگیتوی دكارتی " یا " اخلاق كانتی " در مواجه با مغناطیس اندیشه لاكان دچار بحران می شوند.

مقدمه :

در پنج مقاله به هم پیوسته سعی بر نگاهی گذراست به مفاهیم اصلی و كلید واژه های اساسی اندیشه " ژاك لاكان " - بزرگترین اندیشمند روانكاوی پسافرویدی - و در پایان تحلیلی فلسفی از نقش آرای او در فرو ریختن تابوهای فلسفه كلاسیك. در چهار مقاله اول سعی بر توضیحی موجز از سه ساحت معروف " خیالی " ، " نمادین " و " واقعی " است و مقاله چهارم اختصاص به توصیفی گذرا از این نكته است كه چگونه برخی از مهم ترین پایه های فلسفه كلاسیك مثل " كوگیتوی دكارتی " یا " اخلاق كانتی " در مواجه با مغناطیس اندیشه لاكان دچار بحران می شوند.

هئرمئنوتیك و أدبی تنقید مسئله­‌سی | ناصر مرقاتی