اؤز دوشوندوكلریمی چوخدا قاتیشدیرمادان، بو مقاله آرتیق یئنییتئمه ادبییاتیمیزدا یانیلمالارا یولوئریلمه سین دئیه، یازیلمیشدی. بو یانیلمالارین بیریده بو یازینین قونوسو اولان هئرمئنوتیكی بیر ادبی تنقید كیمی دوشونمك یانیلماسیدیر. بیر سیرا باخیشلارا گؤره هئرمئنوتیك، اؤرنك چون بیر ایستروكتورالیستی و یا پوست مودئرن مكتبینه تای اؤزه ل بیر قوراللار اساسیندا اورتایا سورولموش و بیر ادبی تنقید گؤرَوین داشیییر. حتتا بیرپارا یازیلاردا اونا مئتریك بیر قونو كیمی یاناشیلیب، اؤرنكجه: بیر پارا یازیلار مئكانیكی حالدا ایناندیرماق ایستیر كی هئرمئنوتیك تنقیدچیسی شاعیر و یا یازیچینی سئودیی قه در متندن اوزاق و یا یاخین توتابیلر. من بو یازیدا چالیشمیشام كی هئرمئنوتیكین هئچ قورالا سیغینمادیغینی و بیر ادبی مكتب اولمادیغینی گؤرستدیكده، هئرمئنوتیكده تنقیدین نه اولدوغونو و هابئله هئرمئنوتیكله تنقیدین نئجه ایلگیلنمسینی، فلسفی هئرمئنوتیكین یارادیجیسی یعنی قادامئرین باخیشیندان و اونون سؤزلریندن اؤرنك گتیرمك له آچیقلایام. بونا نئجه ارمیش اولدوغومو و بو ایشده یانیلیب- یانیلمادیغیمی سایین اوخوجولار آیدینلادابیلر. آنجاق هرنه دن اؤنجه هئرمئنوتیكین تعریفینه و اونون قیسسا تاریخینه باخمالیییق.
بونودا آرتیرمالییام كی بو یازیدا گلن [...] علامتینین ایچینده یازیلان هر بیر سؤز مندندیر.
قیسسا تاریخچه و گـَنـَل تعریف
تعریفلر دئییر: هئرمئنوتیك ذاتن آنلاتما و آیدینلیقگتیرمه چالیشیغی دئمكدیر. یعنی هر متنده اولان اوز آنلاملا یوغورلموش گیزلی آنلام و یا آنلاملارین معناسینی آچیقلاما، یوروب و یا یوزما ائیلَمینه هئرمئنوتیك دئییلیر. سؤزون كؤكو یونانین ایسطوره لرینده، تانریلار تانریسی زئوسون بویوروقلارینین گیزلی یؤنلرینی باشقا تانریلار و اینسانلارا آچییفلایان و آنلادان و البتته یوران، یعنی زئوسون خبرچیسی اولان هئرمئس آدلی بیر تانرینین آدیندان و گؤرَویندن آلینمیشدی. سورالار یهودیت، كریستیانلیق و داها سورا ایسلام بو گؤرَوی هئرمئسدن آلیب روح القودوس و یا جَبرائیل جنابلارینا وئرمیشدیلر و یوروما گلدیكده زئوسین بویوروقلارینین یئرینه تانری بویوروقلارین یعنی سوقراط و افلاطوندان پای آلدیقلاری «گرَچَگ»ی آرادیقدا اؤز دین كیتابلارینی یورموشدولار. اولار، هر بیر اسكی متنین اوزده اولان آنلامینا باخمییاراق ایچینده گیزلی آنلاملار واریمیش و یوروجو متنین گرچَك آنلامینا اولاشا بیلر، دئییردیلر. اورتا عصرلرین سونونا و حتتا اوندوققوزونجو عصرین اوللرینه قه در هئرمئنوتیكی بئله سووموشدو اوروپا. گؤروندویو كیمی متنین آنلاییشی و اونون یورومو یالنیز دین كیتابلاری و یا متنلری و یا دا اسكی یونانلیلارین تانریلارا ایناندیقلاری قونولارا عایید اولان بیر آنلاییش و یورومودو. آنجاق 18و 19نجی یوزَلرده یاشایان «شلایئرماخئر» آنلاییش قونوسونو عمومی لشدیریب و اونون گَنـَللیك له هر بیر متنده گئچرلی اولدوغونو سؤیله مكله هئرمئنوتیكی دین متنلری و فیلولوژینین اینحیصاریندان چیخارتدی. آنجاق هلهده هئرمئنوتیك بیر یورومسال چالیشیق ساییلیردی. هئرمئنوتیك باش بولنلرینین نظریجه شلایئرماخئرین بو نظرییه سی مودئرن هئرمئنوتیكین باشلانیشی كیمی ساییلیر. سورالار «دیلیتای» معنانی تاریخسللَشدیرمكله هئرمئنوتیكین گلیشمهسینه گؤره بؤیوك آددیم آتدی، سورا ایسه نیچه هئرمئنوتیكی داها زنگینلشدیردی. نیچه اؤز یازیلاریندا یوزوم قونوسونو داها قابارتدی و اینسانین دونیادا هئچ بیر گرچك و اولایین قطعییتلی و اصل معناسینا چاتیب و تانیمادیغینی گؤرستمكله، متنلرین اصل معناسینا اریشمه یی ده نیسبی و كسرسیز بیلدی. نیچه دن سورا هایدگئر و اونون اؤیرنجیسی اولان قادامئر آنلاییش آنلامین هئرمئنوتیك فلسفه سینین اورتاسیندا یئرلشدیریب و هئرمئنوتیكین بیر یوزومسال چالیشیق اولدوغونا و هر بیر متنین اصل آنلامینین الچاتماز اولدوغونو داهادا وورغولاماقلا، اونو داها زنگین و داها فلسفی لشدیردیلر. یقین كی بو آرادا پول ریكور، رولان بارت، هیرش و بو كیمی فلسفه چیلری ده اونودماق اولماز. بونونلا، هئرمئنوتیك قونوشوقلاری توپلومسال دوشونوشلرین چالیشیغی كیمی، گئنیش یئر آچدی، و ایش اورا چاتدی كی كئچمیشدكی آدلیم نظرییه چیلر عكسینه ریچارد اء. پالمئر كیمی هئرمئنوتیكچیلر یوزوم یوللارینی تَجروبی علملرده ده گئچرلی بیلیب و هئرمئنوتیك علمیندن قونوشدولار.
بو بیر قیسسا تاریخچه و بیر گَنل تعریفدیر. آنجاق ایستر اسكی یونان چاغیندا اولان هئرمئنوتیك، ایستر اورتا چاغلارین هئرمئنوتكی، ایسترسه شلایئرماخرین یورومسال (تفسیری) هئرمئنوتیكی و ایسترسه ده یوزومسال (تأویلی) یعنی مودئرن و چاغداش هئرمئنوتیك، توپلومسال بیلگیلره (تاریخ، ادبییات و هونر، دین، حوقوق، فلسفه و …) عایید اولان متنلری آراشدیریب و یالنیز و یالنیز اولارین ایچ و گیزلین معنالارین اوزه چیخارتما و آنلاتما گؤرَوین داشیر. بو او آنلامدادیر كی آنلاماق و آنلاتماق بو ائیلَمین اورتا نقطه سینده دورور.
چاغداش هئرمئنوتیكین آرخالاندیغی، و حتتا قایناییب قاریشدیغی فلسفه، فئنومئنولوژی دیر. بو فلسفه یه گؤره بیزیم بوتون وارلیقدان اولان بیلگیمیز تكجه اؤزوموزون چئشیدلی یوروم و یوزوملاریمیزدان اولوشان و دیل آراجیلا یعنی سؤزجوكلر یاردیمیلاسؤیله نن یوزوملاردیر و اصلینده اینسانین وارلیقدان اولان تانیمی، هئچ بیر نسنه نین گئرچَیینه و اولایلارینا (واقئعیتلرینه) وارابیلمه دن، یالنیز تانیدیغی، دوشندویو، دویدوغو، آنلادیغی و چاتیشمازتجروبه لریله یوزدوغو قه در اولا بیلر. باشقا سؤزله: اونون وارلیقلا تانیشلیغی یالنیز بیر نیسبی تانیشلیقدان باشقا بیر شئی اولا بیلمز. اونا گؤره ده هئچ نه یین ذاتین تانیماق اولماز، هئچ نه یه كسین بیر دَیـَر وئرمك اولماز، و بیر سؤزله، نیچه دئدییی كیمی:
”وارلیق یالنیز یوزوملاردان اولوشان بیر نیشانه لر توپلوسو دور.”
(بابك احمدی/ یارادیجیلیق و آزادلیق/ ص 163/ بیرینجی باسین)
نیچه حتتا یئنی یوزوملاری قاباقكی یوزوملاردان اله گلمیش یوزوملار بیلدیكده دئییر:
”بیز یالنیز یوزوملارلا اوزلَشیریك، و دونیا و اولایلار (واقئعییَتلر) آیری[اؤنجه كی] یوزوملار اوزره یوزولموش [یئنی] یوزوملاردان باشقا بیر شئی دئییل.”.
(بابك احمدی/ یارادیجیلیق و آزادلیق/ ص 42- 43/ بیرینجی باسین)
هئرمئنوتیك بیر اؤزللییه مالیك اولمویان تانیم و (گَنل لیكله) متنلری آراشدیرما چالیشغی و اونون چئوره دییی آلان، تجروبی علم یوخ بلكه ایجتماعی بیلیم و اؤزَل لیكله ادبییات و هونر، فلسفه و تاریخدیر.
“پول ریكورجا هئرمئنوتیك دوشوننلر و موتخصیصلرین بیلیب و یا ایشلتدیی اوچون اؤزه ل بیر یول دئییل، تانیمین عمومی نوكتهسینین بیر پارچاسیدیر،…”
(بابك احمدی/ متنین قورولوش و یوزومو 2نجی جیلد/ ص 501/ بیرینجی باسین)
و بابك احمدی «یارادیجیلیق و آزادلیق» آدلی كیتابینین 7نجی صحیفهسینده یازیر:
”هئرمئنوتیك علم دئییل، و اگر لئمدن (یول-یاتاجاقدان) ذئهنه گلدییی چاغداش علمه اینانماق معناسیدیرسا، گرك دئمك، هئچ لئمده دئییل. هئرمئنوتیك ایداركی و ایلگیسل بیر چالیشیقدیر و اونو فئنومنلرین یوزومونون دَنـَمه سی، آیدینلیق گتیرمه، آچیقلاما و یوروم آشاماسینا یئندیرمك اولار. ..”
هئرمئنوتیك تنقیددیرمی؟
بیر تانینیلماز چكیم وار هئرمئنوتیكی تنقید كیمی آدلاندیرماغا. اولا بیلسین كی بو چكیم آرتیق هئرمئنوتیكله ماراقلانان ادبییات كؤنوللولرینین ایچینده گؤرونن و فلسفه سئونلری چوخدا ماراقلاندیرمایان چكیم اولسون. هئرمئنوتیكین بیر تنقید و اؤزه ل لیك له ادبی تنقید كیمی آدلاندیریلماسی بری باشدا اوخوجونون ذئهنین ده بئله بیر آرخایینلیق اویادیر،كی «یوزومسال تنقید» ده كلاسیك و یا ایستروكتورالیستی تنقید كیمی اؤزه ل قوراللار اساسیندا قورولموش بیر تنقیددیر، و اؤرنكجه؛ بیر ایستروكتورالیستی تنقیدده اولدوغو كیمی، هر بیر یوزومسال تنقیدده ده بو قایدالارا دایاناراق متنی یارغییا چـَكمك اولار. آنجاق تنقید آدیلا یوروم و یا یوزومسال بعضی مقاله لری اوخویان اوخوجو عمومییتله هئچ بیر تنقید عملین گؤرمه دن و یالنیز گـَنللیك له هئرمئنوتیك و اؤزه ل لیك له یوروم و یا یوزوما گؤره دانیشیقلارلا راستلاشدیقدا دوروخوب قالیر. یعنی اوخوجو باشادوشمور بو مقاله لرده تنقید دئییلن قونو هانسی بیر فاكتلار و یا اساسلارلا تنقید آدلانیب و اصلینده تنقید و اؤزه ل لیك له ادبی تنقیدله هئرمئنوتیك آراسیندا اولان هانسی بیر ایلگییه اشاره اولونوب. بو ایسه چوخلو سورغولارا نه دن اولابیلر، اؤرنكجه: بوردا تنقیددن اولان آماج نه دیر؟ اساسن هئرمئنوتیك بیر تنقیددیرمی و تنقیددیرسه نئجه بیر تنقید دیر؟ یا هئرمئنوتیكین بیر اؤزه ل ادبی تنقید یولاجاغی وارمی؟ و یا هئرمئنوتیكسل متنلری یارغیلامادا هانسی بیر تنقیده آرخالانماق اولار؟ و …بلكه ده بو سورغولارین هامیسین بئله بیر سورغودا قیسساتماق اولسون: هئرمئنوتیكله تنقیدین ایلگیسی نه اولابیلر؟ آشاغیدا گلن مقاله بئله بیر سورغولارین جاوابینی آختارماقدادیر.
هئرمئنوتیكله تنقیدین نه ایلگیسی اولابیلر؟
گـَنل لیك له تنقید و اؤزه ل لیكله ادبی تنقیدین هئرمئنوتیك له نئجه ایلگیلنمه سی، – قادامئرین فلسفی هئرمئنوتیكیندن اؤنجه كی- تانینمیش هئرمئنوتیك نظرییه چیلرینین قونوشوقلاریندا چوخدا اؤنمسَنمیر. بو آرتیق او اوزدندیر كی:
“هئرمئنوتیك نظرییه سی بئله بیر سونوجا چاتیب كی یوزوم قوراللاری اوچون هئچ بیر دونیاسال میلاك یوخدور، بلكه یالنیز بـَللی چئشیدلره اویغون لوكال قوراللار وار…”
(فلسفی هئرمئنوتیك و ادبی نظرییه/ جوئل واینسهایمئر/فارسجایا: مسعود علیا/ ص55/مضمونجاسینا چئویرمه)
اونا گؤره ده “نئجه اولابیلر هئرمئنوتیك بیر تنقید (Kritik) اولسون؟” سورغوسو قارشیسیندا، بری باشدان تنقیدین هئرمئنوتیك آلانیندا یوخ، ائستئتیك آلانیندا گركمه سی قبول اولونموش بیر قونو گؤرونور. یعنی اصلینده ادبی و هونری متنلر و اولارین دَیـَرلندیریلمه سی اسكیدن بری ائستئیك آلانینا بوراخیلمیش بیر قونو اولموشدور. قادامئرین هئرمئنوتیك فلسفه سینی آچیقلایان و چوخ زامان اونو سووونان دئیوید كوزئنز هوی بئله بیر بوراخیلیش گرچَیینی وورغولایاق اؤز «تنقیدسل حالقا» آدلی كیتابینین 232 صحیفه سینده یازیر:
“… آما نظره گلیركی هئرمئنوتیك باخیشی، اثرلرین هونر و یوروم گرچكلیینین كؤك و بینؤوره لرینی ائستئتیك باخیشینا بوراخمیشدی.”.
نیچه نین «تاریخدن تنقیدسل فایدالانماق گرك» تكلیفینی نظرده توتماساق، بیز هئرمئنوتیك آلانیندا ایلك كـَز قادامئرین، ائمیلیو بئتتی، هیرش، و اؤزه لیك له آپئل و هابئرماس و بو كیمی آدلیم فلسفه چیلرله قونوشوقلاریندا «تنقید» و «ایشه آپارما» تئرمینلریله راستلاشماقداییق. قادامئرین بولارا وئردییی جوابلارین سیخجامینی (خولاصه سینی، فشرده) كوزئنز هویون «تنقیدسل حالقا» آدلی كیتابینین دؤردونجو (گرچك و تنقید) بؤلومونده گؤرمك اولور. او، بو بؤلومون ایلك پارچاسیندا، قادامئرین، گرچه یین بیر تاریخسل قونو اولوب –اولمادیغینا گؤره اولان، باخیشینا ایشاره ائده رك اونون تنقیده گؤره اولدوغو نظرلرینه توخونور. و هابئله ایكینجی پارچادا، یعنی «هئرمئنوتیكسل تنقید و یوكسلدیجی (ایستئعلایی) تنقید- كارل اوتو آپئل» آدلی پارچادا، قادامئرین «ایشه آپارما» دان اولان قصدینی آچیقلاركن، اونون آیری آچیدان یعنی «آنلاییش» آچیسیندان تنقیده باخدیغینی گؤرسه دیر.
من بو یازیدا چالیشمیشام بو كیتابدا اولان ایكی آچینین بیر قونوایچلیكلی اولدوغونو ، یعنی تنقید قونوسونا عایید اولدوغونو گؤرسَتدیكده كوزئنز هویون قادامئرین وئردیی جاوابلار اساسیندا یازدیغی آچیقلامالاردان دویدوغوم هئرمئنوتیك له تنقید و اؤزه ل لیك له ادبی تنقید آراسینداكی ایلیشگینی آیدینلادام .
تنقید قونوسو هابئرماس و آپئلین قادامئری، دَبی اؤیدویو و هئرمئنوتیكده تنقیده یئر وئریلمهمَسینی قینایان قونوشوقلاریلا اورتایا چیخدی. هابئرماسجا توپلومسال بیلگیلره دایانان هر بیر جوره بیلیم، تنقیدسل دیر و ائله بو اوزدن ده هئرمئنوتیكده ایدئولوژی تنقیدینه یئر وئریلمهسینین گركدییینی وورغولاییر.
رابئرت هولاپ یازیر:
”هابئرماس یوزومسال دوشونوشده، «ایدئولوژی» تنقیدینین اولاجاغینی ساغلییابیلن بیر تنقیدسل آچینین (بؤعدون) آرتیریلماسینی ایسته دی.”. (نقد در حوزۀ عمومی(تنقید عمومی آلاندا)/ رابئرت هولاپ/ 99ص)
هابئرماسین سؤیله دیی ایدئولوژی تنقیدی، اونون فرانكفورت مكتبینده اولان، عقلانییت و آیدینچیلیق دَبیندن ائتگیلن دیییندن قایناقلانیرسادا، قادامئرین وئردییی جوابلاردا نه تكجه تنقید ردد اولونمادی، بلكه اونون گرك اولدوغو داهادا وورغولاندی:
“… هئرمئنوتیك نظرییه سی تنقیدی اولومسوز ائتمیر. بلكه عكسینه هئرمئنوتیك دوشونوشو، تنقیدی گركلندیریر.”. (كوزئنز هوی/ هامان/ ص 254)
و یا “… هئرمئنوتیك دوشونوشونون دوزگون ائدیم گوجو، ائله تنقیدین گركلی اولدوغونو وورغولاماقدیر.” (هامان/ ص 254)
آنجاق قادامئرین آماجلادیغی تنقید، آنلاییشین دوغال گئدیشی اثناسیندا اورتایا چیخان بیر تنقیددیر و بیز بو مقاله نین آردیندا قادامئرین هانسی بیر تنقیددن سؤز آچدیغیندان دانیشاجاییق. قادامئرین تنقیدین گركدیینی وورغولاماسی هئرمئنوتیك كؤنوللولرینین ایچینده “نئجه اولابیلر هئرمئنوتیك بیر تنقید اولسون؟” كیمی سورغولارا سبب اولدو. و كوزئنز هوی بونو آچیقلییاراق قادامئرین دیلیندن آنلاییش و ایشهآپارمانی بیرگه و حتتا بیر قونو كیمی گؤرستدی:
” نئجه اولابیلر هئرمئنوتیك بیر تنقید (Kritik) اولسون، آنا سورغوسو، بئله بیر تصوورون دوشونوشویله دویونلنیب كی آنلاییش هر زامان همده ایشه آپارما دئمكدیر.”.
(كوزئنز هوی/ تنقیدسل حالقا/ 248 ص) [قاراتمالار مندندیر]
گؤرونور كی قادامئرین آپئل و هابئرماسا وئردییی جاوابلاردا «ایشه آپارمادان» قصدائتدیی، تنقیددن باشقا بیر شئی دئییلدی.
بونونلا بئله، بیز ائله بو آچیقلامالاردا بونا كسین قارشی اولان بیر آیری قونوشوقلارنان دا راستلاشیریق. بو قارشی قونوشوقلاردا تنقیدله هئرمئنوتیكین آراسیندا آچیق و كسین آیرینتی گؤرونمكده دیر، اؤرنكجه: جوئل واینسهایمئر قادامئرین باخیشلارینی آراشدیردیغی «فلسفی هئرمئنوتیك و ادبی نظرییه» آدلی كیتابینین 58 ص یازیر:
” هئرمئنوتیكسل فلسفه نین هئش جوره عملی ایشه آپارماسی یوخدور، هئچ اولادا بیلمز. و بو دقیقن اونا گؤرهدیر كی هئرمئنوتیك فلسفهسینین یوزوجولار گؤردوكلری ایشله ایشی یوخدور.”
كوزئنز هویدا قادامئری آچیقلادیقدا ائله بو قونویا گؤره یازیر:
” هئرمئنوتیك نظرییه سی عملله دویونلَنه بیلمز و ائله بونا گؤرَده تنقید اوچون یورومسال معیارلار توپلوسو یا اؤیرنجه (آموزه)، «مَكتب» و یا اؤزَل «یولولاجاق» بیر دَرلَمه سی (مجموعه سی) اولوشدورا بیلمز.” (تنقیدسل حالقا/ ص 280)
آنجاق بوردا بیر گیجَللندیریجی و پارادوكسال دوروم اورتایا چیخیر: بیر یاندان هئرمئنوتیكین عملله دویونلنه بیلمه دییی و تنقید اوچون بیر مكتب و یا اؤزه ل یولاجاق ساغلیییابیلمه دیی، باشقا یاندان ایسه هئرمئنوتیكده تنقیدین گركدییی وورغولانیر! بو ایسه آنلاشیلماز گؤرونور. كوزئنز هوی هئرمئنوتیكله ادبی تنقیدین آیرینتیسینی و هابئله هئرمئنوتكین مئتافیزیك (تاریخچیلیك و نیسبیچیلك)دن سئچیلدیینی وورغولایاراق بو قونونون آچیقلاماسینی بو نظرییه نین چتین یؤنلریندن بیری بیلیر:
“لازیملیدیر هئرمئنوتیك نظرییه سی گرك هم مئتافیزیك ایدئالیسمیندن [تاریخچیلیك و نیسبیچیلكدن] و همده ادبی تنقیدین یولاجاقلاری و ائستئراتئژیلرینه عایید اولان هر بیر قونوشوقدان سئچیلسین، و بئله بیر گركلیلیك بو نظرییه نین آچیقلاماسینین اصلی چتینلیكلرینین بیری دیر…” (كوزئنز هوی/233 ص) [یازینین فارسجاسیندا هم «لازیملی» و هم «گرك» سؤزجوكلری گلیب، نظره گلن، بئله بیر وورغو كوزئنز هویون اؤزوندندیر.]
آنجاق كوزئنزی هویجا قادامئر باشقا جوره دوشونور:
”… قادامئر باشقا مسئله لرله اللشمه ده دیر…” (هامان/ ص 249)
بو باشقا مسئله لر نه اولا بیلر و قادامئرین باخیشیندا اولان بو یئنی آنلام و آیرینتی نه دیر؟ كوزئنز هوی دئییر:
”«ایشه آپارما»[تنقید] آنلامی قادامئرین نظرییه سی چرچیوه سینده یئنی آنلام و آیرینتی تاپیر …” (هامان/ ص 249)
و بیر آز آشاغیراق آرتیریر:
«ایشه آپارما»نین ایكی چئشیدلی آنلامی وار، بوندان آسیلیدیر كی بحث یولاجاقتانیمی(روش شناسی)لا ایلگیلی اولان بیر قونونون چئوره سینده توپلانسین یا تكجه واقعی بیر یولاجاغا (روشه) گؤره اولسون.” (هامان/ 249- 250 ص)
اونون دئدیكلرینه گؤره قادامئر اؤز یازیسیندا بو ایكی جوره ایشه آپارمانی آییریب و بیرینی آنلاییش ایچینده اوز وئرن ایشه آپارما دئییر باشقاسینا ایسه بیلگینین ائییلم سل ایشلَتمه و قوللانیلماسی، یعنی هئرمئنوتیك عملیندن آرتیق بیر عمل بیلیر:
“… اونون [قادامئرین] دئدیینه گؤره آنلاییش ذاتن بری باشدان بیر قونو و یا بیر توپلو سورغولارا گؤره /دوشونوشون/ ایشه آپارما ائدیمی و یا اعمال ائتمه سیدیر. [آنجاق] بیلگینین عملی ایشلتمه و قوللانیلماسی بیلیكلی و آرتیق بیر چالیشیغی گركدیریر، یعنی آنلاییشا التاپماق اوچون هئرمئنوتیك پروسه سیندن آرتیق و كؤكلو بیر شئی.”. (هامان/ ص 251)
قادامئر دوشونوش ایچینده (اثناسیندا) اوز وئرن ایشه آپارمانی بیلگینین عملی ایشه آپارماسی (ادبی تنقید) لا آییردیقدا هئرمئنوتیكین ادبی تنقیدله ایلگیسینیی یالنیز ائتگیله ییجی بیر ایلگی ساییر:
“قادامئرین هئرمئنوتیكی، دوشونوش و یورومون ماهیتینه گؤره اولان بیر فلسفه نظرییه سی كیمی، عملی تنقید اوچون هیچ بیر عملی یولاجاق (روش) دئییل. بونونلابئله قادامئرین دئدیكلری، یولاجاق تانیما سورغولارینا دیققت ائدن ادبی تنقیدچیلری ائتگیلندیریب. اصلینده هئرمئنوتیك نظرییه سینین ان ائتگیلَییجی یؤنو، اونون تأثیر ائدیجلییك قونوسو و ادبی اثرلرین دوشونوش دَبینی وورغولاماسی دیر، ائله بیر دَب كی بو اثرلرین دوشونوشونو و هابئله ذاتی و موستقیل بیر فئنومئن كیمی اولان ادبییاتین اؤزونو ساغلایان دیر. (هامان/ ص 316)
آیری سؤزله، ایشه آپارما ایكی چئشیدلی آلاندا اؤزونو گؤرستمه ده؛ ایلك آلاندا، ایشه آپارما آنلاییشین بیر اؤنملی و آییریلماز پارچاسی كیمی آنلاییشین اوز وئرمه سیله بیرگه اورتایا چیخیر و ایكینجیسینده ایسه بیر عملی تنقید كیمی هئرمئنوتیكسل چالیشیقلاردان سورا باشقا و آرتیق بیر چالیشیغی ایستیر، یعنی هئرمئنوتیكسل چالیشیقلارین دیشیندا اولان بیر آلاندا گؤرونور. و بئله بیر دیشساللیق ادبی تنقیدی هئرمئنوتیك آلانیندان آییریب و اونون نه دن ائستئتیك آلاندیندا یئرلشمه سینی آیدینلادیر. منیم دوشوندویومه گؤره قادامئرین قصدائتدیی آنلاییش ایچینده اوز وئرن و اونون آییریلماز پارچاسی اولان تنقیددن، آنلاییش اثناسیندا دوغاللیقلا اوز وئرن بیر تنقید دیر و بو ایسه هئرمئنوتیكسل آنلاییشدان آرتیق بیر چالیشیغی طلب ائدن و هئرمئنوتیك آنلایشینین دیشیندا اوز وئرن تنقیدله فرقلنیر. و بئله لیك له فلسفه باخمیندان، بو ایكی ایشه آپارما یا تنقید، ایكی آیرینتیلی ایشلَو تاپیر. یعنی هئرمئنوتیك بیر ادبی تنقید یولو (روشی) كیمی یوخ، بلكه متنی یاخشی دوشونوب- دوشوندورمك دئییه متنده گیزلنمیش معنا و یا معنالارین آختارماسی اوچون یولتانیما چالیشیغی كیمی آرایاچیخیر، بو ایسه بیر فلسفی چالیشیقدیر. كوزئنز هوی قادامئری آچیقلاركن اونون قصدائتدییی یول و یولتانیما آیرینتیسینی وورغولاییر:
“لازیملیدیر هئرمئنوتیك نظرییه سی گرك هم مئتافیزیك ایدئالیسمیندن و هم ده ادبی تنقیدین یولاجاقلاری و ائستئراتئژیلرینه عایید اولان هر بیر قونوشوقدان سئچیلسین، و بئله بیر گركلیك بو نظرییه نین آچیقلاماسینین اصلی چتینلیكلرینین بیری دیر. یولاجاغا (روشه) گؤره اولان هر بیر دارتیشما، بیر كیتابین نئجه اوخوماسی و اونون فایدالاری و اونون ایچینه سیزماغین چئشیدلی یوللارین چئوره ییر. آنجاق یول تانیما (روش شناسی) قونوشوغو آرتیق سویوتلانمیش و فلسفی اولمالیدیر. بئله بیر قونشوق بیلیم تانیما (معرفت شناسی) نظرییه سینین آلانینا دَخلی وار. قونوشوغون بو ایكی چئشیدلی آشامی/یولاجاق و یولاجاقتانیما/ ساده لیكنن بیری-بیریندن سئچیلمز، چونكو اولارین آراسیندا یاخین ایلگی و باغلیلیق وار.” (دئیوید كوزئنز هوی/ تنقیدسل حلقه/ ص 233)
پراتیكده ده هئرمئنوتیكین ایشلَوی (كاركردی)، ادبی تنقیدده اولدوغو كیمی بیر دَیـَروئریجی ایشلَو یوخ، بلكه بیر تانیتدیریجی ایشلَو دیر. یعنی بئله بیر تنقید، ادبی تنقید مكتبلری و اولارین دَیـَر وئریجی ائیلَملریله فرقلندیكده یالنیز چئشیدلی یوروملارین اوستونه دوشموش كؤلگه لری و یالنیش و یا یانیلمالارینی تنقیدائدیر.
بو اوزدن قادامئرین قصد ائتدیی تنقید، ادبی تنقیده گؤره اولان بیر قونو دئییل. و اونون ایشه آپارما و یا تنقیدین گركدینی آماجلادیغی، ادبی تنقید آلانینی چئوره میر. و یالنیز ادبی تنقید او زامان اؤنمسنیر كی دوشونوش اثناسیندا اوز وئرن تنقید، آرتیق چالیشیغی طلب ائدن عملی تنقیدی (ادبی تنقیدی) ائتگیلییه بیلسین. سبب سیز دئییل؛ كوزئنز هوی قادمئر دیلیندن دؤنه- دؤنه هئرمئنوتیكین ادبی تنقیدله قاریشدیرماماغی و هئرمئنوتیكین ادبی تنقید اوچون هئچ بیر مكتب یارادا بیلمه دییندن سؤزآچیر. اصلینده قادامئرین اؤزوده اؤز ایشینی آرتیق بیر فلسفی ایش بیلدیكده هارداسا دئییر:
“منیم گرچَك باشقاتدیغیم [ایش] فلسفه اولوب و وار: نه اؤیله بیر ایش كی بیز گؤروروك و یا گؤرمه لیییك، بلكه اؤیله بیر شئی كی بیزیم ایسته ك و یا ائتدیییمیزین اؤته سینده بیزه اوز وئریر.”
و یقین كی ایسته دییمیز و ائتدییمیز دیشیندا اوزوئرن اولای، دوغال بیر اولایدان باشقا بیر شئی اولابیلمز.
ایندیسه سوروشماق اولار قادامئرین آماجلادیغی دوشونوش اورتاسیندا [و لاپ دوزو اثناسیندا] اوز وئرن تنقید و یا ایشه آپارما نئجه بیر ایشهآپارما و یا تنقیددیر؟
قادامئرجه بو، آنلاییش و یا یوروملا بیرگه اورتایا چیخان تنقید، ائله بیر تنقیددیر كی «اسكی یوروملارین اوستونه دوشموش كؤلگه لر»ی بیر قیراغا آتماغی و لاپ دوغروسو ایشیقلاندیرماغی ساغلایا بیلیر. و ادبی تنقیده گلدیكده یالنیز بیر نیسبی ائتگیلندیریجی ایمكاندان سؤز آچیلیر:
“… هئرمئنوتیك نظرییه سی تنقیدی اولومسوز بیلمیر. بلكه عكسینه هئرمئنوتیكسل دوشونوش، تنقیدی گركلندیریر. یورومون آردیجیل گئدیشی، اسكی یورومولارین اوستونه دوشوموش كؤلگه لری بیلیب و تانیماغی گركدیریر. و بو قارانلیق كؤلگه لری آیدینلاتماق اوچون اونون اوستونه یئنی بیر ایشیق ساچماق گرك و چون یوروملار هئچ زامان قونونون هامیسین چئوره میر، هر بیر یوروم چئشیدلی بؤلوملرین آیدینلاتدیغی قه در، آزی ضیمنی اولاراق باشقا یوروملاری تنقید ائدیر.” (هامان/ ص 254)
آنجاق بو آنلاییش آراسیندا اوزوئرن تنقید هاردان قایناقلانیر و یورومون اوستونه دوشموش كؤلگه لر نه دئمكدیر؟ كوزئنز هوی یازیر:
” هئرمئنوتیك نظرییه سینین زورو و تنقیدگوجو، اونون اوبژئكتیوچی فلسفه نین آنلاییشدان اولان یوروملاریلا قارشی و اوز به اوز دورماسیندان قایناقلانیر و اونون تنقیدلرینین كسرلی اوزو یالنیز او زامان اؤزهل یوروملارا یؤنلیر كی یورومون ماهیییَتنه گؤره اولان یالنیش باخیشلار اولارین [یوروملارین] بینؤوره سی و اؤن-سانیغی (پیش فرضی) اولدوغو بللنسین. بئله لیكله «تنقیدین نئجه مومكون اولار؟» سورغوسو باشقا بیچیمده اوزه چیخیر.” (تنقیدی حالقا/ ص 250)
بوتون بو دارتیشمالار و قونوشوقلاردان بئله سونوج آلماق اولار كی ادبی تنقیدله ایلگیلنمه دن، قادامئرین ایشه آپارمادان قصدائتدیی تنقیددیر و آنلاییش ایچینده تنقید دئدییی یالنیز اسكی یوروملارین اوستونه دوشموش كؤلگه لر و یا باشقا سؤزله یالنیش و یانیلیشلاری آرادان قالدیرماقدیر، بو ایسه بیز ایستمه دن دوشونوش اثناسیندا دوغاللیقلا اوزوئریر. دوغروسو بو دوركی حتتا آیدینلاتدیغمیز بئله بیر تنقیدین ده هئرمئنوتیكیده اولاسی و یا اولمویاسی اولدوغو بیر سیرا دارتیشمالارا نه دن اولموشدور. اؤرنكجه بیر پارا باخیشلارا گؤره قادامئرین تنقید اوزره دیرنمه سی آشیری، ایچی بوش و یئرسیزدیر. اصلینده قادامئرین دَب و تنقیده گؤره یازدیقلاریندان دوغان اعتیراضلارا وئردییی جوابلار، هله موباحیثه لی اولاراق اورتاق ایجماع و دیل بیرلیگینه چاتمامیش بیر قونودور. ائیلَمده ده، ازلدن و اؤزَل لیك له چاغداش هئرمئنوتیكین ایستراكتورالیستی هئرمنئوتیكدن آیریلدیغیندان بری، هئرمئنوتیكین هئچ بیر ادبی و یا تنقیدمكتبیله یاخین اولدوغو سؤز قونوسو اولماییب. بو اوزدن هئرمئنوتیكی بیر ادبی تنقید كیمی آدلاندیرماق، اونو هونر و ادبییات آشاماسیندا یئرلشدیرمه و ادبییات آلتیندا سیرالانان قونولاردان بیری كیمی قلمه وئرمكدیر. بو ایسه هئرمئوتیكین ایچلییینی بوشالتماق دئمكدیر.
برلین/ 14 مارس 2012
قایناقلار:
ــ حلقه انتقادی (تنقیدسل حالقا) / دئیوید كوزئنز هوی/ فارسجایا: موراد فرهادپور
ــ نقد در حوزه عمومی (تنقید عومومی آلاندا)/ رابئرت هولاپ/ فارسجایا: دؤكتور حوسئین بشیریه
ــ فلسفی هئرمئنوتیك و ادبی نظرییه/ جوئل واینسهایمئر/فارسجایا: مسعود عولیا
ــ آفرینش و آزادی (یارادیجلیق و آزادلیق)/ بابك احمدی
Read more at http://www.anlam.biz/?p=1923#fEXTT0YKSxHQzXpw.99