فلسفهنین دؤرد تاریخی دؤنمی | دوغان اؤزلم | ایواز طاها
ایلك باخیشدا فلسفهنین یالنیز موطلق‌لر دوزه‌لییینده گزیندییی گؤرونور. باشقا سؤزله، بیرچوخ‌لاری فلسفهنین زامانسیزلیغا سارماندیغینی گومان ائدیرلر. لاكین بو یالنیز بیر آرزودور. گئرچك فلسفه أن یاخین زامان و مكانا باغلی سورولارا تپكی‌لردن باشلانیر. بونون اوچون آلمان مكانی‌نین فلسفه دقیقه‌سیندن سؤز آچماق اولار، فلسفهنین ایسه آذربایجان دقیقه‌سی باره‌ده یالنیز سوسماق اولار. اؤرنه‌یین، ائرنئست كاسیرئرین “سیمگه‌سل بیچیم‌لرین فلسفه‌سی”[1] كیتابی یالنیز آلمان مكانیندا و نازیزم اؤنجه‌سی بیر زاماندا یازیلا بیلردی. كاسیرئر میف‌لرده سونرالار فاشیزمه گتیریب چیخاراجاق موتیولری سئزیر. اوزاغا گئتمه‌یك، بیزده “كیملیك آختاریشی و دیل دئوریمی” باخیمیندان شعر بونجا اؤنم قازانماسایدی، منیم ده ایكی كیتابیم[2] ایشیق اوزو گؤره بیلمزدی. فلسفهنین بو مكانلیلیق و زامانلیلیغی دانیلمازدیر. آشاغیدا آدی چكلیمیش فلسفه آخیم‌لاری دا بونون بیر ثبوتودور. آنجاق فانی و دییشكن یاشامدان تؤره‌نن سورو‌لار، یالنیز موطلق‌لیك و أبدی‌لیك آختاریش‌لاری ایله توختاقلیغا قووشور.
آنتیك چاغ:
اینسان اؤزونو هر شئیی قاپسایان بیر بوتؤولویون، یعنی “كوسموس”ون بیر پارچاسی اولاراق قاوراییر. كوسموس’ـا تام گئنل، قاچیلماز و سون‌سوز بیر یاسا[3] (دوغا یاساسی) حاكیم‌دیر. بو یاسایا، اینسان‌لار كیمی تانری‌لار دا، جان‌سیز نسنه‌لر كیمی جان‌لی وارلیق‌لار دا عئینی بیچیمده تابع‌دیرلر. اینسان، “ماكروكوسموس” [عالم الاكبر] قارشیسیندا بیر “میكروكوسموس”دور [عالم الاصغردیر]. اینسانین تینی (اینسان ذهنی، اینسان عاغلی) نسنه‌لرین، وار-اولوشونو دوزنله‌ین تمل دوزه‌ن ایلكه‌سینه (“nous”, “logos”) دایاناراق چالیشیر و اونونلا ائش‌توردن‌دیر. بئله اولدوقدا، فلسفه‌ده أن یوكسك آماج، نسنه‌لرین تانریساللیق‌لا عینی اولان “اؤز”ونو سئیر ائتمك‌دیر. (theoria)
اورتاچاغ:
“موطلق آنلام” ائورنده دئییل، اونو یاراداندادیر. بو آنلاما وارماغین بیرجه یولو ائوره‌نی یارادان تانرییا دویولان اینسانی بیر اینام‌دیر. تانری ائوره‌نین یارادیجی‌سی‌دیر؛ او ائوره‌نین ایلك یارادیجیسی، عئینی زاماندا أره‌یی‌دیر [غایتی‌دیر]. آریستوتئل‌چی تئرمینولوژییه گؤره، تانری هم ائتكین-ندن[4] ، هم ده أره‌ك-ندن[5]دیر. بو باخیمدان ائوره‌نین تك‌باشینا بیر ده‌یری یوخدور، اونون ده‌یری ایكینجیل‌دیر. او، یئتیشه‌‌جه‌ییی أره‌ك باخیمیندان اؤز ایچینده بیر هیئرارشی، عینی حالدا تك‌مرحله‌لی دوزه‌ن ده گؤستریر. بو دوزه‌ن، أن آشاغی اؤگه‌لردن باشلاییب اینسان اوزه‌ریندن كئچه‌رك تانرییاجان اوزانیر. اینسان، “تانری‌نین یئر اوزونده‌كی تمثیلچیسی‌دیر.” اینسان روحو، سون مقامدا تانرییا یؤنه‌لیك‌دیر. فلسفه، بو ائوره‌نده‌كی بیلگه‌لیك اولاراق، ایناما دایانان بیلگه‌لیك یانیندا ایكینجی یئری توتور. او، ایمان و تئولوژی یانیندا آنجاق “تئولوژی‌نین تؤره‌مه‌سی” اولاراق بیر ایشله‌وی یئرینه گتیریر. دئمه‌لی اونون، “ایمانین اؤن اوتاغی”، “ایمانا كئچیش دهلیزی” اولماق كیمی بیر قونومو وار. آمما اورتاچاغین سون‌لارینا دوغرو فلسفه، تئولوژی ایله گئتدیكجه آرتان بیر قارشیتلیق سجیه‌سی قازانیر. بونون سونوجو اولاراق، فلسفهنین “عاغیلا دوغرو” ، تئولوژی‌نین ایسه “ایمانا دوغرو” یؤنلدییی آیدینلاشاراق بیر هاچالانما باش وئریر.
یئنی چاغ:
یئنی دوشونجه، گئتدیكجه آرتان بیر شكیلده اینسانی اورتایا گتیریر. دئكارتین تمل اؤنرمه‌سی بودور: «دوشونورم‌سه وارام.»[6] بو اؤنرمه، اورتاق بیر فلسفه اولوشدورماق اوچون سؤیكنمه‌سی گره‌كن تمل ایلكه‌یه چئوریلیر. سونوندا ایسه كانت’ین “كوپئرنیكوس-واری دئوریم”ینده أن یوكسك زیروه‌یه قالدیریلیر. بونا گؤره، اینسان تینی (عاغیل، ذهن، من‌لیك) نسنه‌لره بیرباشا یؤنلمیر، چونكو نسنه‌لر اینسان آنلیغی اوچون اؤنجه ایشلنمه‌سی گره‌كن ملزمه‌لر دوروموندا‌دیرلار. باشقا سؤزله، تجروبه‌لر خام بیچیمده بئینه سیزا بیلمیر،
اونلارین ذهن سوزگجیندن كئچمه‌سی گره‌كیر. بیلگی،
نسنه‌لرین ذهنیمیزده‌كی دوغرودان جانلانماسی دئییل، ترسینه، آنلیغیمیزین نسنه‌لره باغلی دویوم‌لاما‌لارین ایشله‌مه‌سی‌نین اورونودور. بونونلا دا فلسفی چئوره‌نی ایشیقلاندیران “یئنی گونش” دوغور. بو گونش نه یونان‌لارین “كوسموس”ـو اولور، نه ده اورتاچاغین “تانری”سی؛ یئنی گونش اینسان عاغلیندان باشقا بیر شئی دئییل‌دیر. اوسچولوق دا، ائمپیریزم ده، بو گلیشیم ایچینده، هر ایكیسی اؤزنه‌دن باشلایان ایكی آنا آخیما چئوریلیر. بیرینجیسی اؤنجه‌لیك‌له اینسانا بیر عاغیل وارلیغی اولاراق باخیر و عاغلی سون باش‌وورو یئری ساییر. ایكینجیسی اوچون ایسه اینسان بیر دویو وارلیغی‌دیر و دویوسال تجروبه‌نی هر تورلو فلسفهنین سؤیكه‌نه‌جه‌یی اورتام سانیر. (بونا گؤره بو آخیم سئنسوالیزم اولاراق دا آنیلیر.) بونونلا دا آلمان ایدئالیزمی، یئنی چاغین سون‌لاریندا تكرار یونان‌لارین ماكروكوسموس میكروكوسموس اؤیره‌تیسینه قاییدیر. اؤرنه‌یین هئگئل، بوتون گئرچكلییی بیر “موطلق”ین، یعنی “بؤیوك اینسان”ین و یا اینسانلاشدیریلمیش[7] عاغلین تاریخی آچینلانماسیندا گؤرور. اینسان خمیریندن یوغرولموش بو تانری (دونیا تینی، عاغیل) اؤزونو بیر تاریخی گلیشیم سوره‌جی اولاراق آنلاییر.
چاغداش فلسفه:
ایدئالیست گؤرونوشونون پارچالانیب داغیلماسییلا چاغداش فلسفهنین باشلادیغی آرتیق دانیلمازدیر. بو فلسفه، سوموت اینسانا، اونون تاریخی یاشامی‌نین درینلیینه و بو یاشامین هر تورلو فنومئنینه یؤنلمك ایستر. اورتاچاغ “تانری”نی تاختا چیخارمیشدی، یئنی‌چاغ ایسه “تین”ی و “دوشونجه”نی. لاكین چاغداش فلسفه “تین” و “دوشونجه”نی ده تاختیندان ائندیریر. چونكو، آرتیق “تین” و “دوشونجه” یالنیز اینسانی یاشامدا اورتایا چیخان فئنومئن‌لر اولاراق گؤروله بیلیرلر. اونلار أن اوزاغی آیری آیری مدنیت‌لرده اورتایا چیخان اوست‌یاپی‌لار، اینسانی یاشامین یانسیما‌لاری اولاراق گؤز اؤنونه آلینا بیلیرلر. بوتون اینسانلیغا ائگئمئن “بیر ایدئیا” یوخدور. بیر “ائوره‌ن‌سل عاغیل” یئرینه، هر كولتوررون اؤزه‌للشمیش چئشیدلی “دونیاگؤروشو”، یا دا داها علمی بیر دئییم‌له، “مئتافیزیكسل سیستئمی” واردیر. بوتون اینسانلیغا عاید “تین”دن سؤز آچماق گره‌كیرسه، بو، آنجاق سؤزو گئدن دونیاگؤروش‌لری‌نین رقمی بیر توپلامیندان عیبارت اولا بیلر. چاغداش فلسفهنین تمل اؤزهللییی اولاراق بونو دئمك اولار: هر تورلو كولتور فئنومئنی كیمی فلسفه ده “اینسان‌سایاغی آنلام یاراتمالار”ین اورونودور. بونونلا دا اونون یئتیشدیریله‌جه‌یی أن یاخشی تورپاق «چوغولچو [كثرت‌گرا] توپلوم» مودئلی‌دیر.
_____________________
قایناق:
Günümüzde Felsefe Disiplinleri, Doğan Özlem, Ara Yayıncılık.
[1] بو كیتاب 1923-1929-جو ایل‌لرده، آلمان اولوسونون یئنیلگیسی و فلاكتی ایل‌لرینده یازیلمیشدی. The Philosophy of Symbolic Forms
[2] بؤیوك كاسیرئرین قارشیسیندا كیچیك بیر اؤیرنجی اولدوغوم اوچون موقاییسه ائتمك ایسته‌میرم، اؤرنك گتیریرم. مقصدیم بیر نئجه دفعه باسیلیمش “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” و هله باسیلمامیش “آنجاق شعر، بیر آز دا سئوگی، دوشونجه و سیاست” باشلیقلی كیتاب‌لاردیر.
[3] “nomos physikos”, ‘lex naturalis
[4]ausa efficiens علت فاعلی
[5] causa finalis, علت غایی
[6] cogito ergo sum
[7] آنتروپومورفیزه ائدیلمیش
گؤنده ریلیب تاريخ یکشنبه 19 مرداد 1393یازار احمد محمدپور