7جی یوزایل آذربایجان تورك ادبیاتی نین گلیشمه دؤنمی دیر. بو زامان نئچه- نئچه گؤركملی، ده یرلی و بؤیوك شاعیرلر اورتایا گلیرلر. بونلاردان بیری خواجه احمد فقیه دیر. خواجه فقیه تورك ادبیاتی تاریخینده- خواجه احمد یسوی- توركستان پیری آدلانان بؤیوك عارفدن سونرا- ایكینجی تورك عارفی تانینیر. خواجه فقیه اؤز عرفانی یارادیجیلیغی ایله اسلام دونیاسیندا تورك دیلینه ده یرلی بیر یئر قازاندی. شاعیرین اولوم و اؤلوم تاریخی دقتله بیلینمه سه ده، تذكره لر و تاریخی قایناقلارین یازیلارینا آرخالاناراق اینانیریق كی یئددینجی یوزایلین ایلك یاریسیندا یاشاییرمیش. خواجه فقیه، ادبی قایناقلارا گؤره ، مولوی نین آتاسی ایله یاخین دوستلوغو اولموشدور. اونون آتاسی- بهاءالدین ولد 609 ه – 1239 م ایلینده وفات ائتمیشدیر. یئنه همین قایناقلارا آرخالاناراق اؤیره نیریك خواجه احمد فقیه، بهاءالدین ولددن(مولانانین آتاسیندان)  كیچیك اولموش و اونون درس كلاسلاریندا اشتراك ائده رمیش. بئله اولورسا، معلوم اولور بهاءالدین ولد اؤلن چاغدا، خواجه احمد فقیه دیری ایمیش. مولوی ایله یاشید و یا اوندان بؤیوك اولموشدور.
مولویه و بكتاشیه ادبی- عرفانی مكتبه طرفدار اولانلار، خواجه احمد فقیه اثرلریندن اوخویوب و اونلاری اؤز مكتب لرینه ارث سایمیشلار. خواجه فقیه دن نئچه- نئچه اثرلر  قالمیشدیركی بونلارین آراسیندا «چرخنامه» اثری هامیسیندان تانینمیش بیر اثر دیر ودؤنه – دؤنه یاییلمیشدیر .
شوبهه یوخدوركی – آنادولو ادیب لری نین دئدیك لری ده دوزگون اولاراق – یئددینجی یوز ایلده آذربایجان و آنادولو خالقلاری اؤز آنادیللرینه اوز گتیریب، آنا دیللرینده شعر ایسته ییردیلر. سلجوقلار تورك دیللی اولا- اولا، فارس ادبیاتینی حمایه ائدیردیلر. آنجاق بو چاغدا خالق داها اؤز دیلینده شعر ایسته ییردی. مولوی، سلطان ولد و باشقالاری نین توركجه یه اوز چئویرمه لری  و توركجه اثرلر یارادیجیلیقلارینا دلیل بو اولا بیلر. اونون آردیجا ویا اونونلا برابر خواجه احمد فقیه، یونس امره، حسن اوغلو اثرلرینی تورك دیلینده یارماقلا، خالق طرفیندن سئویلیرلر، قارشیلانیرلار، آلقیشلانیرلار. سلطان ولد نئچه- نئچه مثنوی لر: رباب نامه، ابتدانامه، انتها نامه و دیوان؛ شیاط حمزه- یوسف و زلیخا؛ احمد فقیه – چرخنامه؛ یوسف مداح- ورقاو گلشا، و نهایت مصطفی ضریر «یوسف و زلیخا»اثرینی خالق دیلینده – خالقین ایسته دیگی دیلده یازماغا مجبور اولورلار. دوغرودان دا آذربایجان و آنادولو ادبیاتی نین تورك دیلینده گلیشمه سی تكجه خالق ایستك لریندن، تاریخی گره كلیك لردن و ضرورتلردن ایره لی گلیر.
شیاط حمزه ده همین زامانلادا میدانا گلیر و بیر الینه بالتا، بیر الینه كشكول آلیب خالق ایچینده گزیب- دولانیر و درویش پالتاریندا خالق ایچینده مذهبی- عرفانی شعرلر اوخویور. آشیقلار اللرینه ساز آلیب شنلیك شعرلری و هاوالارینی اوخویاراق، درویشلر ده معنویت یاییردیلار. شیاط حمزه ده بئله بیر زاماندا گؤزه ل عرفانی شعر لر اوخویور و خالقینی اوخشاییر. اونون عارفانه مثنوی لری ایله برابر «یوسف و زلیخا»  اثری، آذربایجان خالقی نین ده یرلی سیمالاریندان و قالارقی اثرلر صاحبی كیمی قیمتلندیرمك مومكوندور. اونون بو مثنویدن آرتیق، غزللری خالق دیلینده سئویله- سئویله اوخونوب و بوگون ده سئویلیر.
بیلدیگمیز كیمی خالق یارادیجیلیغی بوتون تاریخ بویو داوام تاپمیش، بو یوزایلده ده گلیشمه سینی داوام ائتمیشدیر. زنگین و آغیر بیر شفاهی كولتوره مالیك اولان خلقیمیز، بو یوزایلده یارادیجیلیقدان  دایانمامیش، آشیقلارین منظومه لریندن، داستانلاریندان علاوه، درویشلرین ده ناغیل و عرفانی یارادیجیلیقلاری اولموشدور. اوجمله دن احمد حرامی داستانی، تكجه عشق داستانی یا ائپیك بیرداستان یوخ، بلكه عرفانی بیر داستاندیر. هم حماسه اوندا وار، هم سئوگی. آنجاق یارادیجیسی آشیقلار یوخ، بلكه درویشلردیر. بو ده یرلی مثنوی 816 بیتده- هجا وزنینده یوخ – بلكه عروض وزنینده  اولموشدور.
خواجه علی خوارزمی ده 7 جی یوزایلین ده یرلی شاعیرلریندن دیر. خواجه علی ده یوسف و زلیخا اثرینی هجرتین 609  جی ایلینده یازمیشدیر. بو گؤركملی شاعیریمیزین یارادیجیلیغی ادبیات تاریخیمیزین قیزیل صحیفه لریندن ساییلیر. ماراقلی بوراسی دیركی خواجه علی اؤز مثنویسینی عروض وزنینده یوخ، بلكه هیجا وزنینده یازمیشدیر. خواجه علی تاتارلاردان اولورسادا، آذربایجان توركجه سینده اثرینی یاراتمیشدیر و آذربایجان تورك ادبیاتی نین 7 جی یوز ایلده زیرو سینده دایانان شاعیرلریمیزین بیریدیر .
مولانا عتیقی زنجانی دا 7 جی یوزایلین بؤیوك غزل شاعیرلریندن ساییلیر. اودا علم آدامی اولاراق تورك دیلینده ان آخیجی و ساده غزللر یازیر و آنادیلینه حؤرمت بسله ین خلقین ایستك لرینه دوزگون توخونوب، دیوانینی آنادیلینده  یارادیر. او، دولت ساراییندا یاشاسادا، خلق ایستك لرینه لاقید قالمیر. معلوم دور كی اونون آردیندان یارانان مجالس  الشعرا محفل لری اونون تاثیری  آلتیندا اولموشدور. یوز ایل سونرا گلن سلطان حسین بایقارا، امیر علیشیر نوایی لار اوچون میدان آچیرمیش. اونون آردیجا گلن شاعیرلریمیز محنتی، عنبر اوغلو و باشقا غزل شاعیرلری، 7 جی عصر آذربایجان ادبیاتی نین گلیشمه سی وانكشافینا زمینه حاضیرلایانلاردیرلار. بونلارین آردیجا تبریزلی عصار، ماراغالی اوحدی، باكیلی نصیری، بیرك قوشچواوغلو، آشیق پاشا ، یوسف مداح، قاضی احمد برهان الدین  و باشقالاری نین گلمه سی دوغال و گؤزله نیلن بیر حركت دیر. بونلار آذربایجان كلاسیك ادبیاتینا بؤیوك اثرلر باغشیلامیشلار و عمادالدین نسیمی نین گلمه سینه آلان آرامیشلار.
بو عصرده، آذربایجان ادبیاتی اؤز فورمالاشما دؤورانینی كئچیرمیش و شعر ایكی ساحه ده عروض و هیجا- عروض عرب و فارس ادبیاتی ائتكی سی آلتیندا و هیجا اؤز یئرلی فورملاریلا برابر، تورك شعریندن قالخیب گلمیشدیر. آذربایجان شعری بو یوزایلده خلق ایچینده یاییلیر وفارس ادبیاتی ایله یاناشی یاریشیر. بئله بیر دورومدا آشیقلار یارادیجیلیغی دا تورك دیلینه داها گوج باغیشلامیش و خلق كوتله لری نین عموم كولتورونو فورمالاشدیریردی.
آنجاق بونو دئمك ایسته ییرم كی مصطفی ضریر 7 جی عصرین شاعری اولاراق، اونلارجا تورك ادبیاتی نین یئتیشدیردیگی شاعیرلری آراسیندا اؤزونو تاپیر. تورك ادبیاتی بو زامان زنگین، علمی و گئنیش اولماسایدی، ضریر كیمی بیر شاعیر ده بئله گؤزه ل دیله صاحب اولامازدی  و بئله ساده، آخیجی و گؤزل اثر یارادا بیلمزدی.