به غیر از این‌ها در دوره‌ای كه هنوز تركان به دین اسلام مشرف نشده بودند تعدادی آثار از منطقه تركستان شرقی به دست آمده‌است كه از آن میان می‌توان به كتب زیر اشاره كرد:

ایرك بیتیك یا كتاب فال، در سال ۹۳۰ میلادی به قلم یك راهب مانوی و با الفبای گوك ترك نوشته شده‌است.

ایكی ییلتیز نوم (اصول اساسی دوگانه) درباره فلسفه و آئین نامه‌های صومعه‌های مانوی و دعاها نوشته شده‌است.

آلتون یاروك یا نور طلائی. اثر حجیم (۷۰۷ صفحه) درباره فلسفه بودایی و مناقب بودا.

ادگو اوغلی تیگین ایله آییغ اوغلی تیگین (شهزادهٔ نیك اندیش و شهزاده بد اندیش). اصل داستان به زبان سانسكریت بوده و در قرن دهم میلادی توسط اویغورها به تركی ترجمه شده‌است.^[۲]

پیش از آن نیز كتیبه‌های یئنی سئی (۵۵۰ میلادی)، و اورخون (۷۳۲-۷۳۵ میلادی)كه آثاری از سنگ‌نوشته مزار امپراتوران گوك تورك‌ها (تركان آسمانی)است در مغولستان به‌دست آمده‌است.

پس از اسلام

پس از اسلام بر اثر دین جدید و برخورد با ایرانیان و مسلمانان تغییراتی در دین، زبان و سبك زندگی‌شان به‌وجود آمد و به سرزمین‌های جنوبی‌تر مهاجرت كردند. ادبیات تركی در حقیقت به‌صورت كتبی از همان دوره به وجود آمد و نخستین كتاب ادب تركی قوتادقوبیلیگ است كه در قرن یازدهم میلادی به پایان رسیده‌است.^[۳] [۴]

• آثار ادبیات تركی از پس از اسلام تا دورهٔ امپراتوری عثمانی و تیموریان :

1. قوتادقوبیلیگ: به معنی دانش مقدس نوشتهٔ یوسف بالاساغونی (مشهور به یوسف حاجب خاص ) كه در سال ۱۰۶۹ میلادی به پایان رسید و تقدیم خاقان قراخانیان بغراخان شد.این اثر بر هجایی بر همان وزن شاهنامه سروده شده‌است.این اثر مثنوی ۶۶۴۵ بیت دارد.مضمون آن مانند سیاست نامه‌ها است.^[۵]
2. دیوان للغات‌الترك: نوشتهٔ محمود كاشغری ست و در مورد آموزش لغات زبان تركی به عربی‌زبانان بوده و تركی-عربی است.این اثر در سال ۴۵۱ هجری تالیف و به خلیفه عباسی تقدیم شده است و حاوی ۷۵۰۰ تكواژ است . ^[۶][۷]
3. جواهر النحو فی لغات الترك:نویسنده این كتاب محمود كاشغری است ولی متاسفانه این كتاب به روزگار ما نرسیده و اطلاع ما از این كتاب فقط اشاره ای است كه خود نویسنده در مقدمه كتاب آورده است .^[۸]
4. عتبه الحقایق: نوشتهٔ ادیب احمد یوكنكی در قرن ۱۲ میلادی در آسیای میانه نوشته شده و بر وزن هجایی بوده و كلمات فارسی و عربیزیادی به درون آن راه یافته‌است . این كتاب مانند قوتادقو بیلیگ بر وزن عروضی بحر متقارب مثمن مقصور سروده شده است و متن آن را ۱۰۲ دو بیتی تشكیل می دهد . كتاب از ۱۴ باب تشكیل یافته و قسمت اصلی را ۹ باب تشكیل می دهد .^{[۹][۷][۱۰]}
5. دیوان حكمت : نوشتهٔ احمد یسوی - موسس طریقت یسویه - كه اندیشه‌ها و پندهای خود را در این كتاب نوشته‌است و به پیر تركستان مشهور است و عطار در منطق الطیر چند بیت از ابیات دیوان حكمت را به فارسی برگردانده و تمثیلی هم آورده است . ایشان در سال ۵۶۲ هجری رحلت كرده اند .^{[۱۱][۹][۱۲][۷]}
6. قصص الانبیا: در سال۶۸۹ هجری توسط ناصر رابغوزی فرزند برهان الدین رابغوزی در مناقب پیغمبران نوشته شده است. ایشان اهل رباط اوغوز بودند كه در منطقه خوارزم تركستان غربی قرار دارد . قصص الانبیا به نثر نوشته شده است ولی قطعات منظوم نیز در متن دارد . ^[۷]
7. اوغوز خان داستانی: كه به نثر و نظم است و در قرن سیزدهم میلادی نوشته شده است و دربردارنده داستان كهن تركان یعنی داستاناغوز خان است . ^[۱۳][۱۴]
8. چرخ نامه:اثر خواجه احمد فقیه، او اولین كسی است كه در آسیای صغیر و در غرب آسیا به زبان تركی شعر نوشت. پیش از او كسی در غرب دریای خزر هنوز به تركی اثر منظوم خلق نكرده بود و بدین ترتیب او را می‌توان پدر ادبیات تركی غربی معرفی نمود.او كتابی به نام اوصاف مساجد الشریفه دارد. ^[۱۵][۹]
9. شیاد حمزه: همان زمان با احمد فقیه‌است و داستان یوسف و زلیخا را او اولین بار به تركی ترجمه كرده‌است كه اثر او ۱۵۲۹ بیت دارد و در قالب مثنوی است .^{[۱۶][۱۷][۱۸]}
10. خواجه دهخانی: او در قرن سیزدهم می‌زیسته و از او چند غزل و یك قصیده بجای مانده‌است.^[۱۹]

آنچه عنوان شد آثاری هستند كه از آغاز دوره اسلامی تا قرن ۱۴ به زبان تركی نوشته شده‌است . از این دوره به بعد ادبیات تركی شدیدا تحت نفوذ ادبیات فارسی قرار می‌گیرد و بسیاری از آثار ادبیات فارسی به تركی ترجمه می‌شوند.این دورهٔ جدید در ادبیات ترك با روی كار آمدن آل عثمانهمزمان است.

دورهٔ نفوذ ادب فارسی در آسیای صغیر

این دوره كه از قرن ۱۴ با شدت یافتن تاثیرات ادبیات فارسی آغاز می‌شود با مهاجرت روزافزون ایرانیان آرامش‌طلب و بیزار از جنگ به آسیای صغیر قدرت می‌یابد و تا پایان قرن ۱۹ میلادی پارجاست. در این عهد تقریباً اكثر كتاب‌های ادبیات فارسی به تركی ترجمه شد كه بر غنا و ارزش ادب ترك افزود و آن‌را برای رشد همه‌جانبه آماده نمود. این دوره تا قرن ۱۹ كه ادب ترك تحت تأثیر ادب غرب قرار می‌گیرد پابرجاست.

سدهٔ چهاردهم

ادبیات تركی چه در آسیای صغیر و چه در آسیای میانه كه اكثر ترك زبانان در آنجا می‌زیستند در این دوره جهشی پیدا می‌كند. این جهش از یكسو بخاطر قدرت یافتن امپراتوری عثمانی و از سوی دیگر بدلیل رواج زبان و فرهنگ ایرانیان در آنجا می‌باشد. در این دوره تاثیرات عمیقی كه مولوی در ادب ترك گذارده بود با یونس امره شكوفا شد. فرقه مولویه بپا شد و فارسی در آن به مثابه زبان مقدس درآمد.

از آثار بدست آمده در این دوره می‌توان به قصص‌الانبیای رابگزی اشاره نمود. شاعری گمنام نهج الفرادیس رامی‌نویسد. اولین خسرو و شیرین در ادبیات تركی بدست شاعری بنام قطب به لهجه‌ای از آسیای میانه نوشته می‌شود. حسام كاتب جمجمه نامهٔ عطار را ترجمه می‌كند. نسیمی هم در این دوره به زبانهای تركی و فارسی شعر می‌سروده‌است. گلشهری منطق الطیر عطار را ترجمه می‌كند و عاشق پاشا هم اشعار صوفیانه‌ای در قرن ۱۴ دارد. سولی فقیه داستانهای عاشقانه فارسی را ترجمه می‌كند. خواجه احمد بن مسعود مثنوی سهیل و نوبهار را از فارسی برمیگرداند. همچنین او فرهنگ نامهٔ سعدی را هم می‌نویسد. شیخ اوغلو قابوسنامه و مرزبان نامه را ترجمه می‌كند و احمدی از بزرگترین شعرای ترك تقریبا اكثر مثنوی‌های عاشقانهٔ فارسی را بتركی می‌نویسد. توتماجی آثار عطار را برمیگرداند و شاعری بنام محمد عشق نامه را بتركی تحریر می‌نماید. برهان الدین و كول مسعود و شیخ اوغلو صدرالدین هم از دیگر شعرای این عهد هستند.

سدهٔ پانزدهم

اما در دوره‌های بعدی یعنی از قرن ۱۵ میلادی ادبیات تركی بیشتر شكوفا میشود. در این دوره ادبیات تركی آذربایجانی و تركی استانبولی كم كم از هم مستقل میشوند .ترجمهٔ آثار باازرش و گرانبهای فارسی مثل آثار عطار و سعدی و مولوی و نظامی ومانند اینها موجب غنی گشتن ادب ترك شد و توانست با این خمیرمایه به آفرینش آثاری مستقل مخصوصا در زمینهٔ شعر دست زند هرچند كه هنوز و تا پایان قرن ۱۹ هنوز كاملا تحت تاثیر فارسی بوده و فارسی نویسی و استفاده از كلمات و تركیب‌ها و تشبیهات فارسی هرچه میگذشت بیشتر و بیشتر می‌شد.در این عهد یقینی و میرزاگدایی و سكاكی و امیری و لطفی و میرزا حیدر همچنین مقیمی از شاعران مهم دورهٔ نخست قرن ۱۵ هستند.در نیمه دوم دانشمند بزرگی از ایل تركمن بنام علیشیر نوایی ظهور كرد كه وزیر سلطان حسین بایقرا بود.آثار او بفارسی و تركی ست اما شاهكارهای او همه تركی می‌باشند.سلطان محمد فاتح خود امپراتور عثمانی بود اما اشعاری بفارسی و تركی دارد و خوب هم این اشعار را نوشته‌است.مرجیمك احمد هم دیگر كسی بود كه قابوسنامه را بتركی برگرداند.در این دوره بدلیل هرج و مرج شدید در ایران بدلیل نبود قدرت مركزی وادب پروری و فرهنگ دوستی سلاطین عثمانی بسیاری از ادیبان ایرانی به آسیای صغیر كوچیدند.از دیگرشعرای آن عهد احمد داعی ست كه آثار زیادی مشتمل بر دیوان اشعار تركی و فارسی و ترجمهٔ جاماسب نامه و اشكال ناصر توسی و تذكره اولیای عطار از آندسته‌است.شیخی معروفترین شاعر این دوره‌است اشعار زیادی از او بجا مانده‌است.احمدپاشا شاعر قصیده پرداز دیگر آندوره‌است.نجاتی هم در همین دوره ابتدا كاتب بود بعداً به شاعری روی آورد و كه به انصاف بسیار هم موفق بود و غزل‌های نابی میسرود.آق شمس الدین از دیگر دانشمندان صاحب نام ترك می‌باشد كه آثاری از او بجامانده‌است. مانیاس اوغلو مراد یونانی تبار كتابی ترجمه گلستان سعدی را به سلطان مراد عرضه كرد و احمد بیجان آثار منثوری را خود تالیف نمود.

سدهٔ شانزدهم

درقرن ۱۶ میلادی ادبیات آذربایجانی با شاه اسماعیل صفوی كلید می‌خورد. شاه اسماعیل با تخلص ختایی اشعار نغز و زیبایی به تركی آذربایجانی سروده است . بیشتر اشعار ختایی در تكریم ائمه اطهار می باشد. حكیم فضولی نیز دیگر شاعر توانمند ترك زبان اهل بغداد است كه به سه زبان تركی و فارسی و عربی تالیفاتی دارد^[۲۰] سلطان سلیم هم دیگر شاعر آن دوره‌است.درهمین دوره در بالكان و اروپای شرقی نیز در سرزمینهای عثمانی تالیفاتی انجام شد كه گرچه بسیاری از آنها به فارسی بود اما در آن میان تركی نویسی هم مورد توجه بوده.ازمیان آنها می‌توان به عدنی.خانجیچ و ایزید آگیچ و احمد سودی (شارح زبان فارسی و مصحح دیوان حافظ) فوزی موستاری محمد نرگسی كه تالیفات بسیار زیادی دارد و توكلی دده سارایوولو و احمد صبوحی..احمد طالب و احمد رشدی و همچنین محمدرشید و علی زكی كیمیاگر اشاره نمود.احمد یسری و لدنی دیگر شعرای تركی-فارسی گوی عثمانی محسوب می‌شوند.ائلیا چلبی در این اوان سیاحتنامه را نوشت.شاهزاده بایزید دیگر شاعر فارسی-تركی سرای بود.خیالی شاعر توانمند عثمانی در این عصر متولد شد كه به حافظ آسیای صغیر شهرت دارد.باقی و نوعی از دیگر همعصران او بشمار می‌آیند.اسحاق چلبی اسكوپیچ و آهی نیگبولویچ هم در بالكان به شاعری می‌پردازند.همچنین از دیگر شعرای بالكان می‌توان به حیرتی و اصولی و آگهی اشاره نمود.در تصوف هم در قرن ۱۶ ابراهیم گلشنی ساربان امی سنان و شمس الدین سیواسی به شاعری پرداختند.لامعی از پركارترین شاعران ترك است كه در حیات ادبی خود بسیاری از آثار جامی و نظامی را بتركی برگردانده‌است.او از آثار عنصری و اهلی شیرازی و فخرالدین اسعد گرگانی هم برگردان‌هایی دارد.یحیابیگ هم مثنوی‌های زیبایی به تركی سروده‌است.فلیپلی چلبی همایون نامه را نوشت.سهی بیگ تذكره هشت بهشت را تالیف نمود.در تذكره نویسی هم پیشرفت بسیاری حاصل شد و كتب بسیار زیادی تالیف گشت.از تالیفات اخلاقی سده ۱۶ بزبان تركیجمال النصایح ابن كمال و اخلاق اعلایی عالی چلبی از آندسته‌اند.سروی و شمعی نیز از نویسندگان پركار نثر تركی در سده ۱۶ میلادی هستند^[۲۱]

سدهٔ هفدهم

در قرن ۱۷ یحیا افندی و نفعی اهل ارزروم معروفترین شعرا هستندنشاطی هم از استادان بلامنازع ادبیات ترك است كه غیر از اشعار زیبا و شهرانگیزهای خود كتابی در قواعد فارسی دارد.نائلی و فهیم و نابی(شاعر بزرگ و توانممند ترك زبان) و عطایی از بزرگترین شعرای ترك در سدهٔ ۱۷ هستند.ریاضی هم اشعار و تالیفاتی در این دوره انجام داد.فایزی(روضه الاشعار و ساقی نامه) و سیدمحمدرضا(تذكره الشعرا)ویسی(خواب نامه و شهادت نامه) را د راین عهد نوشته است^[۹].در این دوره د رایران استرآبادی فرهنگ نامهٔ تركی-فارسی سنگلاخ را نوشت.

از نفعی:

Husrevi zisan ki hayl-i askerinin her biri

erdsir u behmen u Efrasyabi ruzegar

درلفظ تركی:

خسرو ذی شان كی خیل عسكری نین هر بیری

اردشیر و بهمن و افراسیاب روزگار

سدهٔ هجدهم

در قرن ۱۸ میلادی تحولی در ادب ترك پدید می‌آید.و آن این است كه دیگر دورهٔ جنگ‌ها بپایان رسیده و عیش و عشرت رواج یافته بود.شعرای و ادیبان بزرگ ترك در قرن۱۷ كه به عهد لاله مشهور است را كامی و دری و تائب ونیز جازم..ندیم..زیركزاده.. سامی و وهبی و نحیفی در نیمه اول قرن و نورس قدیم بهمراه حشمت. شیخ غالب و اسرار ده ده سنبل زادهٔ وهبی تشكیل می‌دهند.در زمینه تصوف جلوتی بورسوی و حقی ارزرومی ظهور نمودند.در نثر رامیز و صفایی و سالم و اسماعیل بلیغ(نخبه الاثار)را نوشتند.ref>www.osmanlimedeniyeti.com/edebiyat/ g>

سدهٔ نوزدهم

درقرن ۱۹ شعر ساده تر شد و تركیبات فارسی اندكی كمتر ولی در این دوره دیگر شاعر بزرگی برنخاست.بزرگترین ایشان غالب لفكوشچالی و اسكودارلی حقی و عارف حكمت و رستم پاشا و نیز واصف اندرونی و لیلی خانم و خواجه فهیم و در نثر شفقت بغدادی و عبدالرحمن سامی پاشاشانیزاده و داوود افندی از معروفترینان هستند.پس از این ادبیات تركی در آسیای صغیر تحت تاثیر ادبیات فرانسه و در آذربایجان و آسیای میانه تحت تاثیر ادبیات روسی قرار گرفت.

ادبیات معاصر

در این دوره با تاثیر پذیری از اروپا ادبیات ترك تغییر یافت.عبارات و كلمات فارسی كمتر شد و تاثیرات و عناصر اروپایی و غربی وارد ادبیات تركی می‌شود.البته این دوره یكی از بهترین دوره‌های ادب تركی است كه دوتن از بزرگترین مفاخر ادب ترك و حتی جهان بنامهای ناظم حكمت و اورهان پاموك (برنده جایزه ادبی نوبل۲۰۰۶) را عرضه نمود.در شعر شعرای بسیاری پدید آمد.مهمترین آن‌ها عبارتند از:

• ناظم حكمت
• تورگوت اویار
• جمال ثریا
• توفیق فكرت
• یحیا كمال
• اورحان ولی
• احمد عارف
• شكوفه نهال

البته شعرای بسیار دیگری هم در این دوره بودند كه از نظر اهمیت در ردهٔ پایین تری قرار داشتند.در همین اوان در زمینهٔ داستان سرایی نیز تحولاتی ایجاد شد و رمان نویسی آغاز گشت و موفق هم بود.از میان نویسندگان بزرگ وبنام ترك در این دوره می‌توان به این نام‌ها اشاره نمود::

• نجاتی جومالی
• عزیز نسین
• اورهان كمال
• هالیكارناس بالیكچیسی
• یاشار كمال
• اورهان پاموك

جستارهای وابسته

• زبان تركی
• ناظم حكمت
• امپراتوری عثمانی
• آذربایجان

پانویس‌ها

منابع

• Banarli,n.Sami,۱۹۹۷:Resimli Turk edebiyati Tarihi,Istanbul
• Kabakli ,Ahmet,۱۹۹۴:Turk edebiyati,Turk Ed,Vakfi,Istanbul
• Mazioglu,Hasibe,۱۹۸۲:Turk edebiyati(eski) Turk Ans
• www.Osmanlimedeniyeti.com